Bilindiği gibi atasözleri, bir konu
hakkında birçok cümle ile ifade edilecek duygu ve düşünceleri birkaç kelime ile
ortaya koyan özel ifadelerdir. Asırların süzgecinden süzülüp gelen ve günümüzde
en güzel şeklini alan bu sözler bazen kitaplar dolusu açıklamaların yerini
alıverir. Bu davranış biçimi bütün toplumlarda kendilerine has bir tarzda
ortaya çıkar ve millet diyebileceğimiz toplumlarda zamanın da etkisiyle
bazıları kaybolur, bazıları da değişikliklere uğrar. Bazıları ise hiç
değişmeden yüzyıllar boyu yeni nesillere aktarılmak suretiyle yaşar.
Bu atasözlerinde o topluma ait pek çok
ip ucu vardır. Dikkatli bir inceleme ile atasözleri sayesinde o toplum ile
ilgili pek çok bilgiye ulaşmamız mümkündür. Genel bir ifade ile "bir
milletin yaşama biçimi, hayat tarzı"nı bulabiliriz.
Karaçay Türkleri atasözlerindeki
ifadelerin Türkiye Türklerindeki benzerliğini incelediğimizde her iki Türk
boyunda da "bir milletin yaşama biçimi, hayat tarzı"nı bulduk. Sayın
Prof. Dr. Saim Sakaoğlu'nun yönlendirmesi ile diğer Türk boylarındaki ifade
biçimlerine göz attığımızda pek çok atasözünün aynı biçimde kullanıldığını
gördük.
Sakaoğlu, Anadolu'daki atasözlerini
A- Bütünüyle benzer olanlar
B- Bazı yönleriyle benzer olanlar
C- Bütünüyle farklı olanlar
olmak üzere üç grupta
değerlendirmektedir1. Biz de aynı dağılımı Türk dünyasında gözledik. Bu da
tabii bir durumdur. Geniş bir coğrafyaya dağılan Türk milletini oluşturan
boyların atasözleri arasında dikkati çeken farkların bir çoğunun hayat
şartları, bölge, zaman, ayrı iklim ve başka milletlerle olan münasebetten
doğduğu muhakkaktır2. Ama bu ayırıcı faktörlere rağmen gördük ki, ta
Adriyatik'den Çin Seddi'ne kadar olan geniş bir coğrafyada aynı kelimelerle,
aynı manâlarla aynı atasözleri söylenmektedir.
Sınırlı imkanlarla ulaşabildiğimiz
kaynaklardaki Türk atasözlerini diğer Türk boylarındaki şekliyle
karşılaştırmaya çalıştık ve yine gördük ki Türklük dünyasının damarlarında
tertemiz bir kan dolaşmaktadır. Aynı olaylar karşısında hemen hemen aynı
kelimelerle aynı duygu ve düşünceler ifade edilmektedir. Türk Milleti'nin Kuzey
Kafkasya'daki küçük bir topluluğu olan Nogay Türklerindeki hayat tarzı ile en
kalabalık nüfusa sahip olan Türkiye'deki hayat tarzı arasında çok büyük bir
fark bulunmamaktadır. Küçük farklar ise; bir Karslı ile bir Kütahyalı
arasındaki fark kadardır.
Atalarımız, ana yurtlarından ayrılıp
yeryüzünün değişik bölgelerine dağılırken, kültür ürünlerini de beraberlerinde
taşımışlardır. Böylece, aynı kökten beslenen bir ağacın bütün dallarında aynı
meyvenin yetişmesi gibi, yeni vatanlarında hep benzer duyguları dile
getirmişlerdir. Bir ağacın bir veya birkaç dalının kabul edebileceği diğer bazı
benzer meyvelerin aşılanması gerçeğinde olduğu gibi, atalarımız da
yadırgamıyacakları kültürlerden tesirler almış, ancak onları milli
benliklerinin içinde eritmesini bilmişlerdir. Aynı kültürün küçük
farklılıklarla karşımıza çıkmasını tabii karşılıyoruz. Büyük bir meyve ağacı
düşünün. Daha çiçek açarken bile bütün dallarda tam bir birlik göremeyiz.
Çiçekler hızla gelişerek meyveye dönüşür, toplanıp yenecek hale gelir. Bu
meyvelerin büyüklükleri, tatları, renkleri hasılı birçok özellikleri küçük
farklılıklar gösterir. Ama hiç kimse o meyvelerin aynı ağaca ait olmadığını
söyleyemez.
Yukarıda göstermeye çalıştığımız gibi,
kültür ağacımızın meyvelerinin de kökünden uzaklaştıkça bazı değişikliklere
uğraması normaldir. Elbette bizim kadar geniş bir coğrafyaya yayılan bir soyun
kültürü bu tür değişmelere uğrayacaktır. Ancak, başka ülkelerin topraklarında
yaşasa bile onlar, aynı kökten geldiklerini unutmamışlar, o ağacın tadını,
kokusunu, rengini aynı güneşin ısıttığı dünyamızda başka bir topraktan
beslenerek yaşatmaya devam etmişlerdir. Nasıl ki bitkiler, yetiştikleri coğrafi
bölgelere göre kendilerine has birer yayılma sahasına sahiplerse, kültürler de
ilk çıktıkları yerden başlayarak yeni yeni sahalara sahip olmuşlardır. Bizim
kültürümüz de yayıldığı her yere aslından pek az bir kayıpla ulaşmış ve özünü daima
korumuştur. İşte bu kültür akışı, bizim milli beraberliğimizin en büyük
teminatıdır. Bugün aynı atasözünü söyleyebiliyorsak, çocuklarımız aynı
tekerlemeleri söyleyebiliyorsa, türküler, ninniler, ağıtlar hep aynı kalıplara
dökülebiliyorsa aynı ağacın dalları olduğumuz içindir.
Atalarımızın bize bıraktığı kültür
ürünlerinden atasözleri dünyasına girip bir bakalım. Biz rastladığımız
eserlerdeki benzer atasözlerimizi bir araya getirdik ve Türk Dünyası haritasını
okuyucunun gözü önüne serdik. Bu denemenin bir ekip çalışması ile daha da
geliştirilerek Türk dünyasındaki birlik ve beraberliğin dosta düşmana ilan
edilmesi en büyük temennimizdir.
Türki.. Aç tavuk düşünde kendini
buğday ambarında görür. (ADS1, 110)
Aç tavuk düşünde darı görür. (TASH,
73)
Azeri.. Aç toyuğ yuhusunda darı görer.
(AHYÖ, 149)
Karaç.. Tavuk tüşü-tarı bürtük. (NKÇ,
61)
Nogay.. Tavıklın tüsine tarı ener.
(i.çeneli, 28)
Kırım.. Aş tavuk tüşünde tarı körer.
(DKTAD, 21)
Özbek.. Aç itning çüşige söngek kirer.
Trkmn.. Aç tavuk düyşünde darı görer.
(TIIM, 201)
Kosov.. Aç tilçi ruyasında touk cürür.
Türki... Adam olacak çocuk, bokundan
belli olur. (ADS1, 113)
Dlt... Boldaçı buzagu öküz ara
belgülüg. (I, 528, 17)
Karaç.. Adam bolluk atlamından
belgili. (KNS, 158)
Bolur-boğundan belgili. (KNS, 189)
Kumuk.. Ögüz bolacak tana, tanavundan
belgili. (AVAS, 24)
Krgız.. Bolor muzoo bogunan. (KA, 141)
Trkmn.. Bolcak oglan bolşundan belli.
(TIIM, 203)
Irak Yaşamayan uşağ pohunnan bellidir.
(ITDA, 315)
Kıbrıs.. Adam olacak çocuk bokundan
bellidir. (KTADS, 44)
Yugos.. Ümürsüz çoçogon bokondan
bellidir.
Türki.. Adamın adı çıkacağına canı
çıksın. (ADS1, 112)
Azeri.. Yaman addan ölüm yahşıdır.
(HDD, 103)
Karaç.. Atıng amannga çıkğandan ese,
canıng tamağıngdan çıksın. (NKÇ, 77)
Kırım.. Adı şıkdı tokuzga, tüşmez
endigi sekizge. (DKTAD, 16)
Irak Adamın adı haraba çıkacağına canı
çıksın. (ITDA, 264)
Insanın adı harab'a çıhınca. (ITDA,
292)
Kıbrıs.. Birinin adı çıkacağına canı
çıksın. (KTADS, 63)
Kosov... Insanın daha ey canı ise adi
çıksın.
Türki.. Ağaç fidan (yaşken) iken
eğilir. (TASH, 242)
Karaç.. Çıbıklıkda bügülmegen,
kazıklıkda bügülmez. (KNS, 43)
Kırım.. Terek talında iyilir (ağaç
fidan iken eğilir). (DKTAD, 88)
Trkmn.. Ağaçı yaşlıkdan bük. (TIIM, 201)
Irak Ağaç yaş iken eğili. (ITDA, 264)
Kıbrıs.. Ağaç yaşıkan eğilir.
Yugos.. Ağaç yaş içer eğrilir.
Türki.. Ağlamayan çocuğa meme
vermezler. (ASD1, s, 117, 115)
Azeri.. Ağlamayan uşağa süt vermezler.
(AHYÖ, 149)
Karaç.. Cılamağan caşha cukka salınmaz.
(NKÇ, 28)
Cılamağan caşha anası emçek salmaz.
(KNS, 189)
Kazan.. Yılamagan balaga imçek
birmiyler. (KzTAD, 78)
Kırım.. Cılamagan balaga emşek
berilmez. (DKTAD, 40)
Krgız.. Iylabağan balağa emçek cok.
(KA, 153)
Bala ıylabay emçek kana. (KA, 138)
Trkmn.. Emgenmedik oglana emçek cok.
(TIIM, 205)
Irak Uşağ yığlamasa ağzına emcek
koymazlar. (ITDA, 315)
Kosovv. Çocuk aglamadan ana ele almas.
Türki... Akıl yaşda, değil baştadır.
(ADS1, 123)
Azeri... Ağıl yaşda deyil, başdadı.
(AHYÖ, 149)
Ağıl başda olar. yaşda olmaz. (AF,
235)
Karaç.. Akıl caşda, kartda da
tüldü-başdadı. (NKÇ, 25)
Kumuk.. Yaşda tügül, başda. (AVAS, 39)
Nogay.. Akıl yasta tuvıl, basta. (NKÇ,
326)
Kırım.. Akıl caşda tuvul baştadır.
(DKTAD, 16)
Kırgz.. Asıl başdan, asıl taştan. (KA,
47)
Özbek. Agl yaşta emas, baştadır.
(TIIM, 184)
Uygur Ekil yaşta emes, başta.
(i.çeneli, TK, kasım 84)
Trkmn. Akıl yaşda bolmaz, başda bolar.
(TIIM, 201)
Irak Akıl yaşta dögü, baştadı. (ITDA,
265)
Kosov. Akıl dil, baştadır.
Türki.. Akıllı düşman akılsız dosttan
hayırlıdır. (ADS1, 121)
Deli dostun olacağına akıllı düşmanın
olsun. (ADS1, 199)
Azeri.. Merdin tövlesi, namerdin
otağından yahşıdı. (AF, 243)
Karaç.. Aman şohung bolgandan ese, igi
cavung bolsun.
Aman şuyohung bolğandan ese, bolmağanı
igidi. (MNS, 11)
Kazan.. Cüler dustan akıllı duşman
yahşırak. (KzTAD, 37)
Kırım.. Akıllı duşman, akılsız dostan
iygidir. (DKTAD, 16)
Krgız.. Akmak dostan akılduu duşman.
(KA, 133)
Özbek.. Akılsız dostdın akıllu düşman
yahşıdur.
Trkmn.. Nadan dostdan, dana düşman
yagşıdır. (TIIM, 208)
Irak Akıllı düşman akılsız dosttan
iyidir. (ITAD, 265)
Kosov.. Akılli duşmandan korkma,
akılsıs dosttan kork.
Türki.. Alışmış kudurmuştan beterdir.
(ADS, 127)
Azeri.. Tadanmış gudurmuşdan artıgdır.OGZ,
135
Karaç.. Ürenngen avruv tohdamaz.
Kırım.. Tatangan kuturgandan beter.
(DKTAD, 86)
Irak Alışmış-öğrenmiş-kudurmuşdan
beterdi. (ITDA, 265)
Kıbrıs.. Alışmış kudurmuştan beterdir.
(KTADS, 37)
Yugos.. Alınmiş kudurmiştan beterdir.
Dadanmiş kudurmiştan beterdir.
Türki.. Anasına bak kızını al,
kenarına bak bezini al. (ADS, 134)
Azeri.. Anasına bah, gızını
al-gırağına bah, bezini al. (AHYÖ, 149)
Kumuk.. Anasına karap kızın al, aşına
karap tuzun sal. (AVAS, 29)
Nogay.. Ayagın körip asın iş, anasın
körip kızın al. (NKÇ, 350)
Ayagına kara da kımızın iş, anasına
kara da kızını al. (NKÇ, 350)
Kazan.. Bakraçına bagıp suvın iç,
anasına bagıp kızın kuç (KzTAD, 30)
Trkmn.. Enesini görüp gızını al,
gırasını görüp bızını al. (TIIM, 205)
Irak Kenarına bah bezini al, nenesine
bah kızını al. (ITDA, 294)
Astarına bah üzünü al, nenesine
(annesine) bah kızını al. (ITDA, 266)
Türki.. Arabanın ön tekerleği nereden
geçerse, art tekerleği de oradan geçer. (ADS1, 136)
Azeri.. Su ahan arhdan bir de ahar.
(AHYÖ, 153)
Karaç.. Arbanı al çarhı kirgen cerden
art çarhı da öter. (MNS, 14)
Arbanı allı kalay barsa, artı da alay
baradı. (KNS, 146)
Baş kalay barsa, ayak da alay baradı.
(KNS, 146)
Nogay.. Aldı tegerşik kaydan köşse,
songgısı da sonnan köşer. (NKÇ, 309)
Kazan.. Algı küpçek kaydan tegerese
artkısı da şundan tegerer. (KzTAD, 25)
Kırım.. Arabanıng ald tegerşigi
kayerden cürse ard tegerşigi de o yerden cürer. (DKTAD, 19)
Baş kayaka ketse ayak o yaka keter.
(DKTAD, 30)
Kazak.. Iyne ötken cerden cipte öter.
Kıbrıs.. Ön tekerlek nereye giderse,
arka tekerlek de oraya gider. (KTADS, 179)
Baş nereye giderse, ayak da oraya
gider. (KTADS, 62)
Türki.. Atlar tepişir, arada eşekler
ezilir. (ADS1, s, 147, 342)
Dlt Ikka bugra igeşür otra kökegün
yançılur.
Azeri.. Atlar depişirse, arada eşek
ölür. (OGZ, 28)
Karaç.. Eki at tabanlaşsala, arada
eşek ölür. (NKÇ, 75)
Kumuk.. Eşek de, at da tebinse, eki
arada buzav yazık bolur. (AVAS, 52)
Kırım.. Atlar tebişir arada eşek
ezilir. (DKTAD, 23)
Krgız.. Eki döö kağışsa, orto cerde kara
çımın kırılat. (KA, 150)
(Iki deve döğüşür, arada kara sinek
ezilir.)
Trkmn.. Iki at depişer, arasında eşek
öler. (TA, 84)
Türki.. Ayağını yorganına göre uzat.
(ADS1, 150)
Azeri.. Ayağını yorganına göre uzat.
(AHYÖ, 150)
Karaç.. Cuvurganınga köre ayağıngı
uzat.
Kazan.. Ayağıngnı tüşeginge küre suz.
(KZTAD, 29)
Kırım.. Ayağın corkanınga köre uzat.
(DKTAD, 24)
Özbek.. Karpanga garab ayağını uzat.
(TIIM, 192)
Trkmn.. Yorganına göre ayak uzak.
(TIIM, 211)
Irak Yorğanıva göre ayağıv uzak.
(ITDA, 316)
Yugos.. Yorgana cüre ayaklarıni uzat.
Türki.. Ayıpsız dost arayan, dostsuz
kalır. (ADS1, 151)
Karaç.. Ayıpsız teng izlegen tengsiz
kalır. (MNS, 10)
Kumuk.. Ayıpsız dos izlegen dossuz
kalır. (AVAS, 26)
Kırım.. Kusursuz dos kıdırsang dossuz
kalırsıng. (DKTAD, 69)
Irak Ayıpsız dost isteyen, dostsuz
kalı. (ITDA, 267)
Türki.. Azıcık aşım, kaygısız başım.
(ADS1, 153)
Azeri.. Azacığ aşım, ağrımaz başım.
(AHYÖ, 150)
Karaç.. Aç karnım, tınç kulağım. (NKÇ,
64)
Kırım.. Az aşım avrusuz başım. (DKTAD,
114)
Özbek.. Aç garnım, tinç gulağım.
(TIIM, 182)
Trkmn.. Aç başım, dinç gulagım. (TIIM,
201)
Irak Azıcık aşım, ağrısız başım.
(ITDA, 267)
Türki.. Bal bal demekle ağız
tatlanmaz. (ADS1, 158)
Azeri.. Bal demekle ağız tatlu olmaz.
(OGZ, 76)
Karaç.. "Bal-bal!"
degenlikge avuzung tatlı bolmaz. (NKÇ, 66)
Kazan.. Bal bal diyü blen avız
tatlılanmas. (KzTAD, 30)
Kırım.. Bal bal demekmen avuz
tatlılanmaz. (DKTAD, 28)
Trkmn.. Bal diyenin bilen agız
süycemez. (TIIM, 202)
Irak Bal bal demeğten ağız şirin
olmaz. (ITDA, 269)
Türki.. Bal tutan parmağını yalar.
(ADS1, 160)
Azeri.. Bal tutan barmağ yalar. (AHYÖ,
150)
Karaç.. Bal tutgan barmagın calar.
Kazan.. Bal tutkan barmak yalar.
(KzTAD, 31)
Kırım.. Bal tutkan parmağın calar.
(DKTAD, 27)
Özbek.. Bal tutgan barmağını yalaydı.
(TIIM, 186)
Trkmn.. Bal tutan barmagını yalar.
(TIIM, 203)
Türki.. Bıçak yarası geçer, dil yarası
geçmez. (ADS1, s, 167, 490)
Azeri.. Gılınc yarası sağalar, dil
yarası sağalmaz. (AHYÖ, 151)
Söz yarası gılınç yarasından beterdir.
(HDD, 106)
Karaç.. Avuz cara bitelmez, kılıç cara
bitelir. (NKÇ, 26)
Kılıç cara bitelir, avuz cara
bitelmez. (NKÇ, 81)
Kumuk.. Kılıç yarası sav bolur, til
yarası sav bolmas. (AVAS, 58)
Nogay.. Til yarası tüzelmes, kılış
yarası tüzeler. (NKÇ, 332)
Kazan.. Kul yarası tüzelir, til yarası
tüzelmes. (KzTAD, 56)
Kırım.. Kol carası keşer, til carası
keşmez. (DKTAD, 65)
Trkmn.. Tıg yarası biter, söz yarası
bitmez. (TIIM, 210)
Gılıç yarası biter, dil yarası bitmez.
(TA, 80)
Irak Adamı kilinç öldürmez, tahne söz
öldürü. (ITDA, 264)
Hançer yarası sağalı, dil yarası
sağalmaz. (ITDA, 288)
Kıbrıs.. Bıçak yarası geçer, dil
yarası geçmez. (KTADS, 61)
Kosov. Biçak yarasi ceçer, süz yarasi
ceçmes.
Türki.. Bin bilsen de bir bilene danış.
(ADS1, 167)
Azeri.. Yüz ölç, bir biç. (AHYÖ, 154)
Karaç.. Bile tursang da sora tur.
(KNS, 38)
Nogay.. Eki ölşe, bir kes. (NKÇ, 356)
Kazan.. Un mertebe ülçe, bir mertebe
kis. (KzTAD, 69)
Kırım.. Bing bilseng de gene bir
bilgenge danış. (DKTAD, 33)
Irak Bin düşün bir seleş. (ITDA, 270
Kıbrıs.. Dokuz ölç, bir kes. (KTADS,
86)
Türki.. Birlikden kuvvet doğar. Birlik
dirliktir. (TASH, 153) bkz: nerde birlik....
Azeri.. Birlik hardadı, dirlik ordadı.
(AHYÖ, 150)
El bir olsa dağı yerinden terpeder.
(AF, 242)
Karaç.. Birlikte tirlik.
Kumuk.. Birlik bolmay tirlik bolmas.
(AVAS, 16)
Nogay.. Tirlikting küşi-birlikte.
(NKÇ, 304)
Kazan.. Birlik tirliktir. (KzTAD, 34)
Kırım.. Kayerde birlik, o yerde
tirlik. (DKTAD, 61)
Krgız.. Tiriliktin küçü birlikte. (KA,
165)
Kıbrıs.. Birlikten dirlik olur.
(KTADS, 64)
Türki.. Bu günün işini yarına bırakma.
(ADS1, 180)
Azeri.. Bu günün işini sabaha goyma.
(AHYÖ, 150)
Karaç.. Bügünngü işni tamblağa koyma.
Nogay.. Bügüngi isingdi tanglaga
kaldırma. (NKÇ, 350)
Kazan.. Bugüngi işni irtege kaldırgan
kişining işi hiç bitmes. (KzTAD, 36)
Özbek.. Bugüngi işni ertaga goyma.
(TIIM, 188)
Trkmn.. Bu günki işi ertire goyma.
(TAÖ)
Irak Bugünün işini yarına koyma, belki
yarın sana yar olmaz. (ITDA, 271)
Kıbrıs.. Bögünün işini yarına bıragma.
Yugos. Bu cünün işini yarına bırakma.
Türki.. Dağ dağa kavuşmaz, insan
insana kavuşur. (ADS1, 196)
Dlt Tag tagka kavuşmas, kişi kişike
kavuşur.
Azeri.. Dağ dağa govuşmaz, adam adama
govuşar. (AHYÖ, 150)
Karaç.. Tav tavğa tübemez, adam adamğa
tüber. (NKÇ, 82)
Kumuk.. Tav-tavğa yolukmas,
adam-adamğa yoluğar. (AVAS, 24)
Krgız.. Eki too toşulbayt, eki el
koşular. (KA, 151)
Özbek.. Tağ tağga gavuşmaydı, adam
adama gavuşadı. (TIIM, 195)
Trkmn.. Dag daga govuşmaz, adam adama
govşar. (TIIM, 204)
Irak Dağ dağa kavuşmaz, adam adama
kavuşu. (ITDA, 276)
Kıbrıs.. Dağ dağa gavuşmaz, insan
insana gavuşur.
Yugos.. Dağ dağle kavuşmaz, insan
insanla gavvuşr.
Türki.. Damlaya damlaya göl olur.
(ADS1, 196)
Dlt Birin birin ming bolur, tama tama
köl bolur.
Azeri.. Tama tama göl olar. (OGZ, 132)
Karaç.. Tama-tama köl bolur,
cıyıla-cıyıla el bolur. (NKÇ, 72)
Köl da tama tama boladı. (KNS, 138)
Tama tama köl bolulr, ağa ağa söl
bolur. (KNS, 140)
Nogay.. Köp tükirse köl bolar. (NKÇ,
303)
Kazan.. Il tükürse kül bulur. (KzTAD,
47)
Kazak.. Tamışdan tama berse derya
bola.
Trkmn.. Dama dama köl bolar, hiç
dammasa çöl bolar. (TIIM, 204)
Köp damcadan köl bolar. (TIIM, 208)
Irak... Su damlaya damlaya göl olu.
(ITDA, 308)
Adım adım yol olu, damla damla göl
olu. (ITDA, 264)
Kıbrıs.. Damla damla göl olur, düşman
gözü kör olur. (KTADS, 86)
Bir, bir daha bin olur. (KTADS, 61)
Yugos. Damlaya damlaya cül olur.
Damlaya damlaya col olur, damlacikdan
sel olur.
Uygur. Köp tükürse köp bolur. (UAD,
230)
Türki.. Delikli taş yerde kalmaz.
(ADS1, 199)
Azeri.. Delüklü taş yerde galmaz.
(OGZ, 106)
Karaç.. Teşikli taş cerde kalmaz.
(KNS, 177)
Kumuk.. Teşikli taş erde yatmas.
(AVAS, 32)
Krgız.. Üttüü monçok cerde çatpayt.
(KA, 167)
Trkmn.. Altın yerde yatmaz,
yagşılık-yolda. (TA, 70)
Kıbrıs.. Delikli boncuk yerde kalmaz.
(KTADS, 88)
Türki.. Dost başa düşman ayağa bakar.
(ADS1, 210)
Azeri.. Dost başa bahar, düşmen ayağa.
(HDD, 102)
Karaç.. Dosung başınga karar, cavung
ayağınga karar.
Nogay.. Duşpan ayakka, dos baska
karar. (NKÇ, 323)
Kazan.. Dus başka, duşman ayakka
bağar. (KzTAD, 41)
Kırım.. Dos başka, duşman ayakka
karar. (DKTAD, 45)
Özbek.. Dost başga, düşman ayagga
garaydı. (TIIM, 189)
Irak Dost başa bahar, düşman ayağa.
(ITDA, 278)
Kıbrıs.. Dost başa, düşman ayağa
bakar. (KTADS, 83)
Yugos.. Dost başa bahar, düşman ayağa.
Türki.. Eceli gelen köpek cami
duvarına siyer. (ADS1, 216)
Eceli gelen fare, kedinin yoluna
çıkar. (TASH, 91)
Eceli gelen keçi, çobanın ekmeğini
yer. (TASH, 241)
Dlt Öldeçi sıçgan muş taşakın kaşır.
Karaç.. Çıçhannı acalı cetse, kişdikni
kuyruğundan kabar. (KNS, 109)
Kırım.. Eceli kelgen it camining
duvarına siyer. (DKTAD, 46)
Eceli kelgen ışkan catkan mışıgıng
kuyrugun tırnar. (DKTAD, 46)
Eceli kelgen eşki, şobanıng tayagına
süykenir. (DKTAD, 46)
Trkmn. Acalı yeten tilki, hinine bakıp
üyrer. (TIIM, 201)
Irak.. Geçinin ameli azarsa gider
çobanın ekmeğini yer. (ITDA, 284)
Kıbrıs.. Eceline susayan köpek, cami
duvarına siyer. (KTADS, 97)
Koç kaşınınca çobanın topuzuna
sulanır. (KTADS, 140)
Kırg (Af). Eçkining ölgüsü kelse,
koyçunung tayagıga soyönöt.
Türki.. El eli yıkar, iki el de döner
yüzü yıkar. (ADS1, 220)
Azeri.. El eli yuvar, iki el yüzi
yuvar. (OGZ, 47)
Karaç.. Kol kolnu cuvar, eki kol betni
cuvar. (KNS, 144)
Kumuk. Kol kolnu cuvar, bet betge
bağar. (AVAS, 44)
Kol kolnu cuvar, eki de betni cuvar.
(AVAS, 44)
Nogay.. Kol koldı yuvar, eki kol betti
yuvar.
Kazan.. Kul kulnı yuwa, iki kul bitni
yuwa (KzTAD, 56)
Trkmn.. El eli yuvar, iki el biğigin
yüzi yuvar. (TA, 77)
Kıbrıs.. El eli yıkar, el de yüzü
yıkar. (KTADS, 97)
Türki.. El için kuyu kazan, evvela
kendi düşer. (ASD1, 221)
Azeri.. El üçün guyu gazan, özü düşer.
(AF, 243)
Karaç.. Birevge uru kazğan, kesi
tüşedi. (NKÇ, 68)
Birevge költürgen tayağıng kesingi
başına tier. (NKÇ, 27)
Kumuk.. Özgege tuzak salğan-özü tüşer
tuzakğa. (AVAS, 18)
Nogay.. Kisige şunkır kazsang, özing
atılarsıng. (NKÇ, 352)
Dosınga şungkır kazba, özüng
tüsersing. (NKÇ, 323)
Kazan.. Kişige baz kazma, uzing
tüşersing (KzTAD, 54)
Kazak.. Birevge deb kör kazba, özün
tüşersin.
Irak Başkası için kuyu kazan özü
düşer. (ITDA, 269)
Kuyunu kazan içine düşer. (ITDA, 297)
Kıbrıs.. El kuyusu kazan, içine kendi
düşer. (KTADS, 101)
Türki.. Erken kalkan (çıkan) yol alır,
er evlenen döl alır. (ASD1, 227)
Sabahtan karnını doyuran, küçükten
evlenen aldanmamış. 1724
Dlt Tünle yorıp kündüz sevnür, kiçigde
evlenip ulgadha sevnür.
Karaç.. Ertde turğannı erkek atı tay
tabar. (NKÇ, 84)
Ertde turğan bla ertde üylenngen
sokuranmaz. (NKÇ, 84)
Nogay.. Erte turgan erding ırısı
artık. (NKÇ, 306)
Erte turgannıng ırısı artar, erinmey
yurgenning yurisi artar. (NKÇ, 341)
Kırım.. Erte turgan col alır, erte
üylengen döl alır. (DKTAD, 49)
Erte turgannıng kısmet açık. (DKTAD,
49)
Türki.. Geçmiş yağmura kebe tutma.
(TRAD, 134)
Karaç.. Cavgan canngurnu camçı bla
kuvma.
Kumuk.. Getgen yangurnu artından
yamuçu alıp çapmak hakılsızlık. (AVAS, 49)
Nogay.. Ozgan yamgırdı yamışı alıp
kuvma. (NKÇ, 353)
Kazan.. Uzgan bulutnı tutup bulmiy.
(KzTAD, 71)
Irak Geçmişe mazı diyeller. (ITDA,
284)
Kıbrıs.. Geçmişe mazi pişmişe kuzu
derler. (KTADS, 110)
Türki.. Görmemişin oğlu olmuş, çekmiş
çükünü koparmış. (ASD1, 245)
Karaç.. Kün körmegen kün körse, kündüz
çırak candırır. (NKÇ, 30)
At körmegen atha minse, urub tüyüb
atlatır; Koy körmegen koy körse, kuvub, sürüb otlatır. (KNS, 42)
Nogay.. Kün körmegen kün körse kündiz
şırak yandırar. (NKÇ, 318)
Kazan.. Kün kürmegen kün kürse, kündüz
çıra yandıra. (KzTAD, 56)
Kırım.. At minmegen at minse, şaba
şaba ötdürür, Ton kiymegen ton kiyse, kaga kaga tozdurur. (DKTAD, 23)
Koy körmegen koy alsa, kuvalap cürüp
otlatır, Kız körmegen kız tapsa başına kına salıp oplatır. (DKTAD, 67)
Irak Görmemiş, gördü gümüş, oldu
kudurmuş. (ITDA, 285)
Kıbrıs.. Görgüsüzün bir oğlu olmuş,
çeke çeke taşaklarını sökmüş. (KTADS, 116)
Türki.. Gülme komşuna, gelir başına.
(ASD1, 247)
Azeri.. Gülme gonşuna, geler başına.
(AHYÖ, 152)
Karaç.. Külme kartha, kelir başha.
(KNS, 188)
Nogay.. Külme doska, keler baska.
(NKÇ, 324)
Trkmn.. Gülme gonşına, geler başına.
(TIIM, 206)
Irak Gülme konşuva, geli başıva.
(ITDA, 286)
Yugos.. Gülme komşina, colur başına.
Türki.. Haydan gelen huya gider..
(ADS1, 254)
Azeri.. Haynen gele, vaynen geder.
Kumuk.. Haydan gelgen hüyden geter.
(AVAS, 42)
Nogay.. Aram kapşıktıng tübi tesik.
(NKÇ, 329)
Kazan.. Haramdan kilgen haramga kite.
(KzTAD, 45)
Kırım.. Haramdan kelgen haramga keter.
(DKTAD, 53)
Irak Haydan gelen huya gider, selden
gelen suya gider. (ITDA, 288)
Kıbrıs.. Haydan gelen huya gider,
sudan gelen sele gider. (KTADS, 125)
Türki.. Işleyen demir pas tutmaz..
(ADS1, 274)
İşleyen demir ışıldar. (TASH, 86)
Yuvarlanan taş yosun tutmaz. (TASH,
87)
Azeri.. Işlemeyen demiri pas basar.
Karaç.. Işde temir tot bolmaz. (NKÇ,
34)
Işlegen balta tot bolmaz. (NKÇ, 34)
Kazan.. Yürgen taş şumarır, yatkan taş
müklenir (KzTAD, 80)
Kırım.. Işlegen temir ışıldar. (DKTAD,
57)
Irak Işliyen demir paslanmaz. (ITDA,
292)
Kıbrıs.. Işleyen demir pas tutmaz.
(KTADS, 133)
Yugos.. Işleyen igne pas tutmaz.
Türki.. İt ürür, kervan yürür.. (ADS1,
276)
Kumuk.. İt haplar, kerivan geçer.
(AVAS, 23)
Kazan.. İt ürür, büri yürür (KzTAD,
49)
Krgız.. İt üröt, kerben cüröt. (KA,
153)
Özbek.. İt ürür, karvan yürar. (TIIM,
191)
Trkmn.. İt üyrer, kerven geçer. (TIIM,
207)
Irak İt hürer kervan geçer. (ITDA,
292)
Türki.. İyiliğe iyilik her kişinin
kârıdır, kötülüğe iyilik er kişinin kârıdır.. (ADS1, 277)
Azeri.. Yahşılığa yahşılığ her kişinin
işidi, yamanlığa yahşılığ er kişinin işidi. (AHYÖ, 154)
Karaç.. Aşhılıkğa aşhılık har kişini
işidi, amanlıkğa aşhılık erkişini işidi. (KNS, 171)
Ahşılıkğa ahşılık har kimni da işidi,
amanlıkğa ahşılık ahşılanı işidi. (MNS, 18)
Nogay.. Yahşılıkka yahşılık-ar
kisiding isi di, yamanlıkka yahşılık-er kisiding isi di. (NKÇ, 307)
Kazan.. Yahşılıkka yahşılık her
kişining işidir, yamanlıkka yahşılık ir kişining işidir (KzTAD, 76)
Özbek.. Yahşılıkga yahşılık har
kişining işidir, yamanlıkga yahşılık er kişining işidir. (TIIM, 197)
Trkmn.. Yagşılıga yagşılıg her kişinin
işidir; yamanlıga yagşılık er kişinin işidir. (TA, 92)
Irak Eyiliğe eyiliğ her adamın kârı,
haraplığa eyiliğ mert adamın kârı. (ITAD, 282)
Türki.. Iyilik et denize at, balık
bilmezse halik bilir.. (ADS1, 277)
Azeri.. Yahşılığ ele balığı at
deryaya, balıg bilmezse halığ biler. (AHYÖ, 154)
Karaç.. Igilik tas bolmaz.
Kazan.. Yahşılık kıl da deryaga sal;
balık bilmese Halik bilir (KzTAD, 76)
Özbek.. Yahşılık gıl daryağa taşla,
balığ bilmasa halıg bilar. (TIIM, 197)
Trkmn.. Yahşılık et de derya at, balık
biler, balık bilmese halık biler. (TIIM, 210)
Irak Eyiliğ et at deryaya, balığ
bilmezse Halik bili. (ITDA, 282)
Türki.. Karga yavrusuna bakmış,
"benim ak pak evladım" demiş. (ADS1, 284)
Kuzguna yavrusu anka görünür. (ADS1,
284)
Karaç.. Çavka balasına
"çımmakçığım", kirpi va balasına "cumuşakçığım" deydi.
Karğa balasına: "çımmağım",
-dey edi. (NKÇ, 59)
Kirpi balasına: "cumuşağım",
-dey edi. (NKÇ, 60)
Ayünü balası ayüge ay körünür. (KNS,
97)
Kazan.. Karga da balasına "appağım"
dir, kirpi de "yumuşacığım" dir. (KzTAD, 52)
Kırım.. Ayu balasın appagım, kirpi
balasın cımşagım dep süyer. (DKTAD, 25)
Krgız.. Karga süyöt balasın
"appağım" dep. (KA, 154)
Ar kimdiki özünö ay körünöt. (KA, 134)
Trkmn.. Garda da öz balasına ap-ağım diyer,
kirpi de öz çagasına yumşaçağım diyer. (TIIM, 206)
Kıbrıs.. Karga yavrusu kendine zümrütü
anka kuşu görünür. (KTADS, 160)
Türki.. Kaybolan koyunun kuyruğu büyük
olur. (ADS1, s, 288, 1355)
Karaç.. Tas bolgan koynu kuyruğu ullu
bolur.
Tas bolğan bıçaknı sabı altın. (NKÇ,
73)
Kumuk.. Ölgen sıyırnı sütü maylı
bolur. (AVAS, 38)
Kazan.. Yugalgan pıçaknıng sabı altın.
(KzTAD, 79)
Ülgen sıyır sütli, ülgen katın kutlı.
(KzTAD, 72)
Kırım.. Ölgen sıyır sütlü bolur.
(DKTAD, 77
) Krgız.. Cogolgon bıçaktın sabı
altın. (KA, 147)
Trkmn.. Iyten pıçagıng sapı altın.
(TA, 85)
Türki.. Kendi düşen ağlamaz. (ADS1,
292)
Karaç.. Kesi cığılgan caş cılamaz.
Nogay.. Özi yıgılgan-yılamas (NKÇ,
353).
Kazan.. Üzi yıgılgan yılamas (KzTAD,
74)
Kırım.. Özü cıgılgan cılamaz. (DKTAD,
78)
Trkmn.. Özi yıkılan çaga aglamaz.
(TAÖ)
Türki.. Kendi gözündeki merteği
görmez, elin gözündeki çöpü görür. (ADSII, 776, 5778)
Deve kendi kamburunu görmez,
karşısındakininkini görür. (TASH, 126)
Dlt Yılan kendü eğrisin bilmes, teve
boynun eğri tir. (I, 127, 7)
Azeri.. Öz gözünde tiri görmür, özge
gözünde gılı seçir. (AHYÖ, 152)
Karaç.. Közünde teregi bolgan, çöpü
bolgannga sokur deyt. Közünde teregi bolğan çöbü bolğanga "sokur" dey
edi. (NKÇ, 29)
Kırım.. El ayıbın körgende dört
boladır közu, öz ayıbın körgende kör boladır közu. (DKTAD,47)
Krgız.. Baka mayrığın bilbeyt, cılandı
iyri-iyriy deyt. (KA, 138)
Trkmn.. Düye öz boynunıng egrisin
bilmen, yılana egri diyermiş. (TAÖ)
Irak Deve öz kamburun görmez. (ITDA,
277)
Kıbrıs.. Kendi gözündeki merteği
görmez de el gözündeki çöpü görür. (KTADS, 155)
Türki.. Kızım sana söylüyorum gelinim
sen dinle (işit, anla). (ADSII, 786)
Azeri.. Gızım sene deyirem, gelinim
sen eşit. (AHYÖ, 151)
Karaç.. Kızım, sanga aytama, kelinim,
sen eşit. (NKÇ, 53)
Kumuk.. Kızım, sağa aytaman, gelinim,
sen tıngla. (AVAS, 31)
Kazan.. Kızım sınga eytem, kilinim sin
tıngla. (KzTAD, 53)
Kırım.. Kızım saga aytaman, kelinım
sen tıngla. (DKTAD, 173)
Özbek.. Kızım senga aytaman, kelinim
sen eşit.
Kazak.. Gelinim sagan aytam, kızım sen
tıngla. (N.Yüce, TKA, 307, 38)
Trkmn.. Gızım sanga aydayın, gelnim
sen düş. (TIIM, 206)
Tatar.. Kızım sınga eytem, kilinim sin
tıngla.
Bkırd.. Kızım hinge eytem, kilenem hin
tıngla.
Kkalp.. Kızım sagan aytaman, kelinim
sen tıngda.
Kıbrıs.. Kızım sana söylerim, gelinim
sen anla. (KTADS, 155)
Yugos.. Kızıma süleyim, celınım
anlasın.
Türki.. Kimin arabasına binerse onun
türküsünü söyler. (ASÖZ, 369)
Gavurun ekmeğini yiyen, gavurun
kılıncını çalır. (ADS1, 238)
Karaç.. Kimni arbasına minseng, anı
cırın cırla. (NKÇ, 81)
Kumuk.. Arbasına mingenni yırın
yırlar. (AVAS, 15)
Kırım.. Kiming arabasına minse onung
turkusun cırlar. (DKTAD, 173)
Irak Gâvur ekmeği yen gâvur kilinci
atar. (ITDA, 284)
Kosov.. Çimın arabasına binersın, onun
türçüsüni sülersin.
Türki.. Koyun can derdinde, kasap yağ
derdinde. (ADS1, 301)
Azeri.. Keçi can hayında, gessab piy
arzular. (AHYÖ, 152)
Kazan.. Kuyga can kaygı, itçige may
kaygı. (KzTAD, 58)
Kırım.. Eşki can dertinde, kasap may
peşinde. (DKTAD, 46)
Trkmn.. Geçee can gaygı, gassaba yag.
(TAÖ)
Irak Geçi can vayında, kasap pim
vayında. (ITDA, 284)
Kıbrıs.. Kasap yağ derdinde, keçi can
derdinde. (KTADS, 143)
Türki.. Körün istediği bir göz, iki
göz olursa ne söz. (ADS1, 305, 1490)
Körün istediği bir göz, Allah verdi
iki göz. (ADSII, 792)
Azeri.. Kor ne ister, iki göz-biri
eyri biri düz. (AHYÖ, 152)
Kırım.. Sokur tiledi bir köz, Tangrı
berdi eki köz. (DKTAD, 82)
Trkmn.. Körüng bir dilegi-iki gözi.
(TAÖ)
Irak Kör ne ister iki göz, biri eğri
biri düz. (ITDA, 296)
Kıbrıs.. Körün de istediği iki göz.
(KTADS, 149)
Türki.. Misafir misafiri istemez, ev
sahibi ikisini de. (ADS1, 319)
Azeri.. Gonag gonağı sevmez, ev issi
ikisin de sevmez. OGZ, 148
Kazan.. Kunak kunaknı süymes, üy iyesi
birsin de süymes. (KzTAD, 55)
Kırım.. Müsapır müsapırnı süymez,
konakbay alayın süymez. (DKTAD, 73)
Krgız.. Konok konoktu söybelt, eesi
baarın da süybeyt. (KA, 158)
Trkmn.. Mıhman mıhmanı gıshınar, öy
eyesi ikisini hem. (TA, 86)
Irak Mısafır mısafırı sevmez, ev
sahabı her ikisini de. (ITDA, 300)
Kıbrıs.. Yeyici yeyiciden, ev sahibi
misafirden hoşlanmaz. (KTADS, 219)
Türki.. Ne ekersen onu biçersin.
(ADS1, 322)
Kumuk.. Ne çaçsang, onu alırsan.
(AVAS, 44)
Nogay.. Ne şaşsan-sonı orarsın.
Kazan.. Ni çeçseng şunı urursıng.
(KzTAD, 61)
Kırım.. Ne ekseng onu pişersing.
(DKTAD, 74)
Trkmn.. Her kim öz ekenini orar. (TA,
84)
Neme ekseng, sonı orarsın. (TA, 87)
Irak Ne ekersev onu biçesen. (ITDA,
301)
Herkes ektiğini biçer. (ITDA, 289)
Kıbrıs.. Ne ekersen onu biçen. Yugos..
Herçez ektigini biçer.
Dünyada ne ekersen oni biçersin.
Türki.. Nerde birlik, orda dirlik.
(ADS1, 323)
Azeri.. Birlik harda, dirlik orda.
(AF, 235)
Karaç.. Birlikde-tirilik. (NKÇ, 20)
Kumuk.. Birlik bolmay tirlik bolmas.
(AVAS, 16)
Birlik bulan el yaşnar. (AVAS, 16)
Kazan.. Birlik-tirliktir. (KzTAD, 34)
Kırım.. Kayerde birlik, o yerde
tirlik. (DKTAD, 61)
Krgız.. Tiriliktin küçü birlikte. (KA,
544)
Kıbrıs.. Birlikden dirlik olur. (KTADS,
64)
Kosov.. Nerde ise birl'ık, ondadır
dirlik.
Türki.. Öküz öldü ortaklık ayrıldı.
(TASH, 180)
Karaç.. Ögüz öldü, ortaklıkdan
ayırıldık. (KNS, 85)
Kumuk.. Ögüzüm ölüp, ortaklıkdan
ayrıldım. (AVAS, 38)
Kırım.. Ögüz öldü ortak ayrıldı.
(DKTAD, 78)
Kıbrıs.. Öküz öldü, ortakcılık
bozuldu. (KTADS, 177)
Türki.. Sana taşla vurana sen aşla
vur. (ADS1, 342, 1750)
Dlt Suv birmeske süt bir.
Karaç.. Birev seni taş bla ursa, sen
anı aş bla ur. (NKÇ79)
Kazan.. Taş blen atkanga aş blen at.
(KzTAD, 65)
Kazak.. Birev zabir etse sen sabır et.
Kıbrıs.. Su vermezse süt ver. (KTADS,
195)
Türki.. Serçeden korkan darı ekmez.
(ADS1, 345)
Azeri.. Gurddan gorhan goyun sahlamaz.
(AHYÖ, 151)
Karaç.. Kanatlıdan korkğan tarı
sepmez.
Nogay.. fiegertkiden korkkan, egin
ekpes. (NKÇ, 308)
Kazan.. Çikirtgeden korkkan igin
ikmes. (KzTAD, 39)
Kırım.. Bödeneden korkkan tarı ekmez.
(DKTAD, 35)
Krgız.. Çegirtkeden korkkon egin
ekpes. (KA, 148)
Trkmn.. Serçeden gorkan, darı ekmez.
(TIIM, 209)
Gurttan gorkan tokaya (ormana) girmez.
(TA, 82)
Irak Donguzdan korkan darı ekmez.
(ITDA, 276)
Türki.. Sıçan deliğe sığmamış, bir de
kuyruğuna kabak bağlamış. (ADSII, 871)
Azeri.. Dilkü inine sığmaz, guyruğına
gabag asar. (OGZ, 103)
Karaç.. Çıçhan kesi kirirge teşik
tapmay edi, kuyruğuna dingil taga edi.
Kazan.. Tişigine sıymagan tıçkan
kuyrıgına tubal takkan (KzTAD, 67)
Kırım.. Işkan teşigine kiralmay
cürgende kuyruguna cuvguş (bulaşık bezi) baylar. (DKTAD, 57)
Özbek.. Sıçgan iniga sığmaydı, ğalvur
bağlaydı dümüğa. (TIIM, 194)
Kıbrıs... Sıçan deliğine sığmaz, bir
de götüne kabak bağlar. (KTADS, 187)
Türki.. Sürüden ayrılanı kurt kapar.
(ADS1, 352)
Azeri.... Köçden azan gurda-guşa
gismet olar. (HDD, 132)
Karaç.. Iesiz malnı börü aşar. (NKÇ,
59)
Ayırılğannı ayıu aşar, bölünngenni
börü aşar. (MNS, 55)
Kumuk.. Ayrılgan el azar, koşulgan el
ozar. (AVAS, 14)
Nogay.. Ayırılgandı ayuv er,
bölingendi böri er. (NKÇ, 302)
Yalgız koydı böri aşar. (NKÇ, 304)
Kırım.. Ayrılgannı ayu aşar,
bölüngennı börü aşar. (DKTAD, 24)
Özbek.. Süriden ayrılgan koynı böri
yırtar.
Bölingandı börü yer, ayrılgannı ayığ.
(TIIM, 180)
Trkmn.. Sürüden ayrılan goynı gurt
iyer. (TIIM, 210)
Irak Sürüden ayrılan koyunu-kuzunu
kurt yer. (ITDA, 308)
Kıbrıs.. Sürüden ayrılanı kurt yer.
(KTADS, 195)
Yugos.. Süriden ayrılan kuziyi kurt
kavrar.
Türki.. Tatlı dil yılanı deliğinden
çıkarır. (ADS1, 359, 1882)
Dlt Tılın tirgike tegir.
Azeri.. fiirin dille ilanı yuvadan
çıharmağ olar. (AHYÖ, 159)
Karaç.. Ariuv söz cilyannı teşiginden
çığarır. (MNS, 15)
Kumuk.. Hakıllı buzav eki ananı içer.
(AVAS, 50)
Nogay.. Yahşı söz yılandı innen
şıgarar. (NKÇ, 333)
Kazan.. Tatlı til yılannı üninden
çıgara. (KzTAD, 66)
Krgız.. Cıluu süylösö cılan iyinden
cığat. (KA, 235)
Trkmn.. Yagşı söz yılanı yinden
çıgarar. (TAÖ)
Irak Datlı dil ilanı dellükden
çıhardı. (ITDA, 276)
fiirin dil ilanı dellükden çıhardı.
(ITDA, 309)
Yugos.. Tatlı süz demir kapilari açar.
Kosov.. Tatlı süz (dil) ilanı
deliginden çikarır.
Tatlı süz demir kapilari açar.
Btrak.... Güler yüz, tatlı söz yılanı
kovuğundan çıkarır.
Türki.. Tok acın halinden bilmez.
(ADS1, 363)
Karaç.. Avrugannı sav bilmez, aç
karınnı tok bilmez. (NKÇ, 38)
Kazan Açnıng halin tuk bilmes. (KzTAD,
23)
Krgız.. Aç kadırın tok bilbeyt. (KA,
132)
Özbek.. Açnıng halını, tok bilmaydı. (TIIM,
182)
Trkmn.. Dokun açdan habarı yok. (TIIM,
204)
Açlık cebrin çekmedik, dokluk gadırın
ne bilsin. (TA, 70)
Irak Toh olan ne bilsin acın halınnan.
(ITDA, 311)
Acın tohtan ne habarı var. (ITDA, 263)
Krg (AF). Aç kadrın tok bilmeyt-oğru
kadrı soo bilmeyt.
Türki.. Ulu sözü dinlemeyen uluya
kalır. (ADS1, 367)
Dlt Ulugnı uluglasa kut bulur. (I304,
16)
Azeri.. Ulular sözin tutmayan ulaya
galur. (OGZ, 59)
Karaç.. Kart aythannı
etmegen-kartaymaz. (NKÇ, 81)
Kumuk.. Ullu aytganın etmegen hökünçlü
kalır. (AVAS, 19)
Ullu aytganın etmegen ullaymas. (AVAS,
19)
Kırım.. Kart ögutun tutmagan
kartaygaşı ongmaz. (DKTAD, 60)
Trkmn.. Ulının diyenini etmedik uvlar.
(TA, 91)
Türki.. Ummadığın taş baş yarar.
(ADS1, 367)
Ummadığın kütük araba devirir. (TASH,
192)
Nogay.. Edem sözi tas yarır, tas
yarmasa, bas yarır. (NKÇ, 316)
Kırım.. Kişkene şotuk arba avdarır.
(DKTAD, 67)
Umulmadık şotuk arba avdarır. (DKTAD,
92)
Trkmn.. Kicicik daş baş yarar. (TIIM,
208)
Irak Ummadığıv daş baş kırar. (ITDA,
312)
Beğenmediğiv daş baş kırar. (ITDA,
209)
Kıbrıs.. Ummadık kütük araba devirir.
(KTADS, 211)
Yugos.. Ummadığın taş, yarar baş.
Btraky.. Ummadığın taş araba devirir.
Türki.. Yalnız taş duvar olmaz. (ADS1,
376)
Azeri.. Yalğız elden ses çıhmaz.
(AHYÖ, 154)
Karaç.. Cangız taşdan kala bolmaz.
(KNS, 67)
Tav başında tav bolmaz, cangız terek
bav bolmaz. (KNS, 68)
Kumuk.. Yangız taş kala bolmas. (AVAS,
34)
Yangız terek bav bolmas. (AVAS, 34)
Nogay.. Yalgız söylep söz bolmas,
yalgız kazık kos bolmas, yasırtın işken as bolmas. (NKÇ,333)
Kazan.. Bir tarıdan butka (lapa?
tapa?, tıkaç) bulmas. (KzTAD, 35)
Kırım.. Cangız ağaş calbarsang canmaz.
(DKTAD, 37)
Trkmn.. Yalngız goldan av çıkmaz. (TA,
92)
Irak Tek elin sesi çıhmaz. (ITDA, 310)
Türki.. Yılanın sevmediği ot deliğinin
ağzında biter. (ADS1, 383)
Dlt Yılan yarpuzdan kaçar, kança barsa
parpus utru kelür. (III, 39, 26)
Azeri.. Ilanın yarpızdan zehlesi
geder, o da burnunda biter. (AHYÖ, 152)
Karaç.. Ayü duğumanı süymey edi, ol da
anı teşigine bite edi. (KNS, 97)
Cılan duğumanı süymey edi, duğuma da
anı teşigine bite edi. (KNS, 110)
Trkmn.. Yılanıng yigreneni narpız, ol
hem hinining agzında gögerer. (TA, 93)
Irak Ilan yarpızdan haz etmez, gider
burnu önünde biter. (ITDA, 291)
Kıbrıs.. Sevmediğin bok daima burnunun
dibinde tüter. (KTADS, 194)
Türki.. Yılan sokmuş, ipten de korkar.
(TASH, 244)
Karaç.. Cay cılandan korkğan, kış
arkandan ürker. (NKÇ, 28)
Nogay.. Yazda yılannan korkkan, kısta
arkannan korkar. (NKÇ, 360)
Kazan.. Kurkkanga kuş körüne. (korkana
her şey çift görünür). (KzTAD, 57)
Trkmn.. Yılan çakan kendirden gorkar.
(TA, 93)
Irak Ilan çalan ip sürüntüsünden
korkar-kaçar-. (ITDA, 291)
Türki.. Yürek yanmasa göz yaşarmaz.
(TASH, 71)
Azeri.. Can yanmasa gözden yaş çıhmaz.
(AHYÖ, 150)
Karaç.. Can avrusa-sokur közden caş
çığar. (KNS, 150)
Kırım.. Meram etseng sokur közden caş
şığar. (DKTAD, 72)
Krgız.. Çındap ıylasa, sokur közdön
caş çığat. (KA, 149)
Trkmn. Ihlas bilen aglasang, kör
gözden bile yaş çıkar. (TA, 84)
Kazan.. Çın küngilden yılasang sukır
küzden yeş çıga. (KzTAD, 40)
Türki.. Zenginin keyfi gelinceye
kadar, fukaranın canı çıkar. (TASH, 220)
Göle (arığa) su gelinceye kadar
kurbağanın gözü patlar. (ADS1, 243)
Azeri.. Kök arıglayınca arığın canı
çıhar. (AF, 64)
Karaç.. Bay hakın berginçi carlı canın
berir. (NKÇ39)
Baynı kübüründen çıkğınçı, carlını
canından çığar. (NKÇ 40)
Kumuk.. Baynı kepi kelginçe, yarlını
canı çığar. (AVAS, 15)
Kırım.. Barlınıng kiypı kelgeşi,
carlınıng canı şıgar. (DKTAD, 29)
Kıbrıs.. Zenginin gönlü olana kadar,
fukaranın göbeği düşer. (KTADS, 231)
Gagau.. Zenginin kefi gelince,
fukaranın canı çıkar.
Btrak Ağanın keyfi gelince. fıkaranın
canı çıkar.
Kısaltmalar
⦁ Ata Sözleri (ASÖZ)
⦁ Atasözleri ve Deyimleri Sözlüğü I-II
(ADS)
⦁ Aytıvlar va Atalar Sözleri (AVAS)
⦁ Azerbaycan Folkloru (AF)
⦁ Azerbaycan Halk Yazını Örnekleri
(AHYÖ)
⦁ Dobruca'daki Kırım Türklerinde
Atasözleri ve Deyimler (DKTAD)
⦁ Halgımızın Deyimleri ve Duyumları
(HDD)
⦁ Irak Türklerinde Deyimler ve
Atasözleri (ITDA)
⦁ Karaçay Nart Sözle (KNS)
⦁ Kazan Türkçesinde Atasözleri ve
Deyimler (KzTAD)
⦁ Kıbrıs Türk Atasözleri ve Deyimler
Sözlüğü (KTADS)
⦁ Kırgız Atasözleri (KA)
⦁ Malkar Nart Sözle (MNS)
⦁ Mukayeseli Van Folkloru (MVF)
⦁ Poslovitsı i pogovorki Narodov Karaçaevo-Çerkesii
(NKÇ)
⦁ Tarih boyunca Türk Atasözleri (TBTA)
⦁ Türk Atalar Sözü Hazinesi (TASH)
⦁ Türk Atasözleri ve Deyimleri I (TRAD)
⦁ Türkistan Ile Ilgili Makaleler (TIIM)
⦁ Türkiye'de Yaşayan Karaçay-Malkar
Türklerinden Derlenen Atasözleri (KMTA)
⦁ Türkmen Atasözleri (TA)
⦁ Türkmen Atasözlerinden Örnekler (TAÖ)
⦁ Uygur Atasözleri ve Deyimleri (UAD)
1 Afganistan'dan Göçen Soydaşlarımızın
Bazı Atasözleri Üzerine Notlar, Prof. Dr. Saim Sakaoğlu, Türk Kültürü
Araştırmaları, Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu'nun Hatırasına Armağan'dan Ayrı
Basım, Ank. 1985 s. 438.
2 Türk fiivelerindeki Atasözlerinde
Uygunluk, Nuri Yüce, Türk Kültürü Araştırmaları, XVII-XXI/1-2, 1979-1983, Ank.
1983 Prof. Dr. Faruk Kadri Timurtaş'ın Hatırasına Armağan, s. 3090.
Ata Sözleri, F. Fazıl Tülbentçi, İnk.
ve Aka Kitabevleri, II. baskı, 582 s.
Atasözleri ve Deyimleri Sözlüğü I-II,
Ömer Asım Aksoy, TDK Yay., 1984.
Aytıvlar va Atalar Sözleri, Haz.
Abdurahim Abdurahmanov, Mahaçkala Dağıstan Ohuv-Pedagogika Izdatelstvosu, 1991,
120 s.
Azerbaycan Folkloru, Vagif Veliyev,
Maarif Neş. Bakı 1985, 416 s.
Azerbaycan Halk Yazını Örnekleri, Ehliman
Ahundov, TDK Yay. Ankara 1978, 556 s.
Dobruca'daki Kırım Türklerinde
Atasözleri ve Deyimler, Müstecib Ülküsal, TDK Yay. 1970, 256 s.
Halgımızın Deyimleri ve Duyumları, M.
I. Hekimov, Maarif Neş. Bakı 1986, 392 s.
Irak Türklerinde Deyimler ve Atasözleri,
Ihsan S. Vasfi, Fuzuli Yay., Ist. 1985, 320 s.
Karaçay Nart Sözle, Aliylanı Soltan,
Karaçay-Çerkes Kitab izdatelstvo, Çerkessk, 1969.
Kazan Türkçesinde Atasözleri ve
Deyimler, A. Battal Taymas, TDK yayını, Ankara 1968, 152 s.
Kerkük Halk Edebiyatından Seçmeler,
Dr. Cengiz Ketene, Kültür Bakanlığı, Ank. 1990.
Kıbrıs Türk Atasözleri ve Deyimler
Sözlüğü, Haz. M. Gökçeoğlu, Galeri Kültür Yay., 234 s.
Kırgız Atasözleri, Bilgehan A. Gökdağ,
TDA, sayı: 61, Ağustos 89, s. 129-168.
Malkar Nart Sözle, Azret HOLAEV,
Elbrus Kitab Basma, Nalçik 1982.
Mukayeseli Van Folkloru (yayımlanmamış
bitirme tezi), Ayşegül Üstün, A. Ü. Fen-Edb. Fak. Erz. 1986, 251 s.
Nakıl Sözler, Cusup Balasagın, Bütkul
Soyuzduk caştar kitep birikmesi, Balasagı 1991, 64 s.
Oğuzname, Bakü 1987, 223 s.
Poslovitsı i pogovorki Narodov
Karaçaevo-Çerkesii, Alieva A. I. ve Arkadaşları, Çerkessk 1990, 368 s.
Tarih boyunca Türk Atasözleri, Aydın
Oy, Ist. 1972.
Türk Atalar Sözü Hazinesi, Hilmi
Soykut, Ülker Yay. Ist. 1974, 496 s.
Türk Atasözleri ve Deyimleri I, Milli
Kütüphane Genel Müdürlüğü, ME Basımevi, Ist. 1992, 144s.
Türkistan ile İlgili Makaleler,
Çağatay Koçar, Kültür Bak. Yay., Ankara 1991, 268 s.
Türkiye'de Yaşayan Karaçay-Malkar
Türklerinden Derlenen Atasözleri, Hasan Ülker, TDA, sayı: 75, Aralık 91, s.
159-190.
Türkmen Atasözleri, Bilgehan Atsız
Gökdağ, TDA, sayı: 79, Ağustos 92, s. 67-94.
Türkmen Atasözlerinden Örnekler, İlhan
Çeneli, TFA, sayı: 338, Eylül 1977, s. 8084.
Uygur Atasözleri ve Deyimleri, Kurtuluş
Öztopçu, Doğu Türkistan Vakfı Yay. Ist. 1992, 340 s.
.