Dəbdə olan kurort şəhəri və möcüzə
suları kimi məşhur olan Müasir Yessentuki Şimali Qafqazda, Stavropol (əski
Taşlı) ölkəsində Esentuk və Kum çayları vadisində yerləşir. Şəhər öz adını
kiçik Esentuk çayın adından götürmüşdür.
Bu əski Türk yurdu özünün mineral mədənləri
ilə məşhurdur; şəhərin kənarında Tambukan gölündən palçıq müalicəsində istifadə
edirlər. 200 il əvvəl rusların Yessentuki sayaq yuncalaşdırdığı şəhər əslində qədim
türkcə əsənduk (esenluk, esenlik) "sağlıq, sağlamlıq, xoşbəxtlik"
sözündəndir. (6, 874; 3,316)
“Esendük- esenduk” noqay türkcesində də sağlamlıq
deməkdir(1, c564-565) Həqiqətən də vurğunun sözün sonuncudan əvvəlki hecaya
düşməsi Esentuk ilə şəhərin adının mənşəcə
təmiz türk sözü olması fikrinə inamı artırırsa dalakin ruscadakı tələffüz -
sondakı “u” saf hecası onun yunan dilinə məxsus söz sayılması kimi saxta
mülahizəyə dayaq durur. Türk dillərində, о cümlədən dilimizin qədim qatlarında əsən,
əsənlik “sağlıq, sağsalamatolmaq; sağlam; uğurlu” (Əgər sağdır, əsəndir, axşam
olmadın genə mən sana gəlürəm;Ordım sağ-əsən degil isə başınıza çarə edin
(Kitabi -Dədə Qorqud) mənasında istifadə olunmuşdur.
Əsən kəliməsi həmin bu mənalarda tək
və digər sözlərə birləşmiş halda Esen, Esenbay, Esen Buğra xan, Esengül kimi şəxs
və Əsən (Tatarıstan), Esen Tobe
(Qazaxıstan), Esen Boğa (Türkiyə), Əsənlər (Azərbaycan); Esen (Bolqarıstan;
Burqas vilayeti) və s. kimi yer adlarının əmələ gəlməsində də rol
oynamışdır.
Esenduk ətrafında Qızıl Orda əyanları
dəfn olunmuş qədim mavzoley aşkar edilmişdir. Ərəb səyyahı ibn Bətutə
(1304-1377) 1334-cü ildə Şimali Qafqazda səyahət edərkən burada Qızıl Orda
hakimiyyətinin bərqərar olduğunu və Özbək xanın buradakı iqamətgahından,
yaraşıqlı camesindən bəhs edir.(4, s.18)
Kırım xanlığının çöktürülməsindən və
Qara dənizin Qafqaz sahili bir çok şehirlerinin istilasından sonra Rus
imperializmi Qafqaz ölkələri içərilərinə
doğru yol aldı. Beləcə 1798-də hərbi sərhəd xətti Esendik çayının sağ sahilindən
keçməklə artıq bu ərazilər habelə cənnət səfalı Esentük kəndi də Rusların
kontroluna keçir və Qafqaz Ordusu baş
komandanı general Yermolovun göstərişi ilə 1825-də buralara ilk olaraq 235
yağmaçı kazak ailəsi köçürülüb yerləşdirilir; tezliklə hərbi qala kimi möhkəmləndirilən
kazak keşikçi məntəqəsinə çevrildi (2, 18) Çünki əldə olunan bu yeni yerləri əldə
saxlamaq lazım idi, bu məqsədlə bura köçürülən kazakların iştirakı ilə burada
qurulan Esendik postu yerli dağlıların hücumlarna qarşı son qorunma məntəqəsi
oldu. Döyüşkən kazaklar üçün burada kilsə
tikilir; bu ilk xristian məbədi idi. Həmən
kilsə nəzdində məktəb, şəhər arxivi, ibadətxana və əlbəttə kitabxana təşkil
olunur.
Şəfalı Esentukun kurort və müalicəvi
əhəmiyyyətinin üzə çıxarılması əfsanəvi Moskvalı həkim Fedor Qaazın 1811-də gəlişi
ilə başlayır. Esenduk istila olunduqdan az sonra məşhur həkim Qaaz (1780-1853)
buralara gəlir. Bir az əvvəl o, Dəmir Su (müasir Jeleznevodsk), Turş Su (müasir
Kislovodsk) mədənlərini öyrənmişdi. Həkim Qaaz öz nəcibliyi, mərhəməti, şəfqəti
ilə məşhur idi. “Xeyirxahlıq etməyə tələsin” onun həyat devizi idi. Bu əfsanəvi həkimi möcüzə çayın sahillərinə yerli nüfuzlu bir şəxs
olan İsmayıl bəy müşayiət edirdi. İsmayıl bəy Atajukini sonralar Rus şairi
Lermontov "İzmail bey" poemasında tərənnüm edib. İgid İsmayıl bəy gəncliyində
rus ordusunda xidmətə alınmış, Dunay ağzındakı qəhrəman Türk qalası İsmayılın zəbt
olunmasında iştirak etmiş, sonra ahıl çağlarında isə peşimanlıq çəkərək
gizli-gizli Rus işğalçılarına qarşı
ayağa qalxan Qafqazlıların milli-azadlıq mübarizəsində onlara kömək etmişdi.
Amma Esentuk mineral bulaqlarının və
Tanbukan gölünün möcüzəvi xüsusiyyətlərinin əsaslı surətdə tədqiqi 1823-də
Peterburq Tibbi Cərrahi Akademiyası professor Nelyubinlə öz yoluna düşdü.
Nelyubin Qaazdan sonra daha 20 qaynaq üzə çıxardı və anlatdı ki, bu mineral
sular təkcə Qafqaz müharibəsi
yaralılarını sağaltmaqla qalmamalı, Qafqazın mədəni həyatının da canlanmasına,
inkişafına da təsirini artırmalıdır.
Burada hələ atların da həvəslə içib
sağaldığı At Bulaq qaynağı vardı ki, rus
alayları atlarını suvarırdılar, tezliklə onun da adını rus dilinə tərcüməsiylə
(Loşadinıy istoçnik) işlətməyə başlamışlar.
XIX əsrin 30-cu illərində şəhərə
çevrilsə də, yalnıız əsrin II yarısından ondan kütləvi şəkildə kurort kimi
istifadə edilməsiylə çoşqun həyata qədəm qoyur. Burada mehmanxanalar tikilir,
qonaqlara xidmət edəcək qalereyalar fəaliyyətə başlayır.
Şəhərin qədim mərkəz hissəsində məntəqənin
kazak stanitsası çağından qalma kənd tipli evlər bu gün də durmaqda, hələ də ilk adını Esentük(skaya) saxlamaqdadır.
Esenduk 1917-ci ildə rəsmi şəhər statusu almışdır.
Esenduk adının vaxtilə bu
torpaqların hakimi olmuş Esen adlı şəxslə əlaqədar adlandığını söyləyənlər də
var. Bir də ola bilsin ki, adın tərkibindəki tuk "tuğ" bayraq mənasında
söz kimi bu şərəfli adın yaranmasında rol oynamışdır (5, 8, 194, 198)
Lakin şəhərin adının sağlamlıq,
sağlıq mənasını ifadə etdiyi fikri daha çox yayılmışdır. Hər halda, şəhərin
türk adını Yessentuki şəklində yunanlaşdırmaqla bu torpaqların tarixi də bilərəkdən
saxtalaşdırılmışdır.
Ədəbiyat:
1. Dmitriyev N.K. Stroy Tyurkskix yazıkov, Moskva, 1962
2.
Кratkaya Geografiçeskaya Ensiklopediya 2. c., Moskva, 1961
3.
Malov S. E. Pamyatniki drevnetyurkskoy
pismennosti, M-L, 1951
4. Pavlov Matvey Karpoviç.
Zdravstvuy, Pyatigorsk; Putevoditel, Stavropol,1982
5. Polskaya E., Rozenfeld B.
Essentukskie vctreçi, Stavropol, 1984
6. Radlov V.V, Opıt slovarya
tyurkskix nareçiy, sankt. Peterburg, 1,
874
7. Kaynak: Minehanım Tekleli. Türk kitabı, Bakı,
Nurlar yayını, 2009; s.94-95
Ziyaretiniz için teşekkürler..