GökTürk kağanlıklarını yöneten kişilerin listesini hazırladım. Unvanların hepsini
yazmadım, yalnızca en çok kullandıklarını ya da literatürde en çok bilinen
biçimlerini yeğledim. Ayrıca Türkçe biçimi şimdilik bilinmeyen ve yalnızca
Çincesi bilinen unvanlarda da Eski Türkçe Ḳaġan yerine günümüz Türkiye
Türkçesi'ndeki biçimi Kağan'ı kullandım. Çince yazarken hem yeni Pinyin hem de
eski Wade-Giles çevriyazı sistemine uygun biçimleri yazdım, vurgularını
bulamadığım heceleri vurgusuz yazmak zorunda kaldım. Karakter olarak Klâsik
Çince karakterleri kullandım ama okunuşlarının yazımında kullanılan program
bende olmadığı ve şu anda onların eski okunuşlarının hepsine ulaşamadığım için
günümüz Çincesi’ndeki okunuşları kullanmak zorunda kaldım. Soğdça adların
okunuşlarını tam bilmediğim için onları çevriyazı biçimleriyle bıraktım.
Doğu
Kağanları:
1
) Bumın İllig Ḳaġan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 551-552.
Adı:
Türkçe Bumın ya da Tümen, Çincede Tŭmèn (T’u-men) 土門.
Unvanları:
Türkçe Bumın İllig Ḳaġan (yazıtlarda Bumın Ḳaġan), Soğdça’da βwmyn
γ'γ'n ve Çincede Tŭmèn Yīlì Kĕhàn (T’u-men Yi-li K’e-han) 土門伊利可汗.
2
) Yĭxījì Kağan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 552-553.
Adı:
Türkçe Ḳara,
Çincede Kēluó (K’e-luo) 科羅.
Unvânı:
Çince'de Yĭxījì Kĕhàn (Yi-hsi-chi K’e-han) 乙息記可汗.
3
) Mùgān Kağan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 553-572.
Kağan
olmadan önceki unvânı: Çincede Yāndū Sìjīn (Yen-tu Ssu-chin) 燕都俟斤 (Sìjīn 俟斤 = İrkin/Erkin).
Kağanlık
unvânı: Eğer Mugan Türkçe ise Eski Türkçede sözcükler M ile başlamadığı için Buḳan
Ḳaġan
olması gerekir ancak Türkçede Buḳan diye bir sözcük ya da adın varlığı
bilinmiyor (ne var ki Kırım’a saldıran Gök Türk komutanının adı Yunanca
kaynaklarda Boukhanos Βουχανος olarak geçiyor); Soğdçada Mwγ'n γ'γ'n (Mwx’n
x’γ’n olarak da yazılıyor), Çincede Mùgān Kĕhàn (Mu-kan K’e-han) 木杆可汗.
4
) Tapar/Taspar Ḳaġan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 572-581.
Adı:
Türkçede Tapar ve Soğdçada T’sp’r (Taspar ya da Tatpar).
Unvânı:
Soğdçada T’sp’r γ'γ'n ve Çincede Ta/Tuóbō Kěhàn (T’o-po K’e-han) 佗鉢可汗.
5
) Umna Kağan:
Kağanlık
Yaptığı Yıl: 581.
Adı
ve Unvânı: Adı Soğdça Umna olup Çincede Ānluó (An-luo) 菴羅 olarak geçmesine karşılık kağanlık unvânı
alıp almadığı bilinmemektedir.
(İç
Savaş, devlet birkaç yönetici arasında bölünür, Nevêr tarafından birleştirilir)
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 582-587.
Adı:
Soğdça Nw’’r (Nevêr/Ñevar/Nivar), Çincede Shètú (She-t’u) / Niètú (Nieh-t’u) 攝圖.
Unvânı:
Türkçede Işbara Ḳaġan, Soğdçada Nw’’r γ'γ'n ve Çincede Ĕrfú Kěhàn (Er-fu
K’e-han) 爾伏可汗
ile Shābōlüè Kěhàn (Sha-po-lüeh K’e-han) 沙鉢略可汗.
7
) Baġa Ḳaġan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 587-588.
Kağanlık
öncesi adı ve unvânı: Türkçede bir olasılıkla Çulluġ, Çince’de Yèhù Chŭluóhòu
(Ye-hu Ch’u-luo-hou) 葉護處羅侯
(Yèhù 葉護 =
Yabġu).
Unvânı:
Türkçe Baġa Ḳaġan
ya da Yabġu Ḳaġan,
Çincede Mòhè Kěhàn (Mo-he K’e-han) 莫賀可汗
ya da 莫何可汗
ve Yèhù Kěhàn (Ye-hu K’e-han) 葉護可汗.
8
) Dūlán Kağan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 588-600.
Adı:
Çincede Yōngyúlǘ (Yung-yü-lü) 雍虞閭.
Unvânı:
Çincede Dū/Dōulán Kěhàn (Tu/Tou-lan K’e-han) 都蘭可汗.
9
) Qĭmín Kağan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 600-609.
Adı:
Türkçe Tölis, Çincede Tūlì (T’u-li) 突利.
Unvânı:
Çincede Yīlìdou Qĭmín Kěhàn (Yi-li-tou Ch’i-min K’e-han) 伊利(?)啟民可汗.
10
) Shĭbì Kağan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 609-619.
Adı:
Çincede Duōjíshì/Doují (Tuo-chi-shih/Tou-chi) 咄吉世.
Unvânı:
Çincede Shĭbì Kěhàn (Shih-pi K’e-han) 始畢可汗.
11
) Tölis Ḳaġan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 619-621.
Adı:
Türkçede bir olasılıkla Çulluġ, Çincede Chŭluóhòu (Ch’u-luo-hou) 處羅侯.
Unvânı:
Türkçe Tölis Ḳaġan
ve Yabġu Ḳaġan,
Çincede Tūlì Kěhàn (T’u-li K’e-han) 突利可汗
ve Yèhù Kěhàn (Ye-hu K’e-han) 葉護可汗.
12
) İllig Ḳaġan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 621-630.
Adı:
Çincede Duōbì (To-pi) 咄苾.
Unvânı:
Türkçe İllig Ḳaġan
ve Çincede Xié/Jiélì Kěhàn (Hsieh/Chieh-li K’e-han) 頡利可汗.
(630’da,
Táng [T’ang] 唐
Sülâlesi Doğu Kağanlığı’nı yıkar)
13
) Dabu Kağan (âsî):
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 630-638.
Unvânı:
Çince’de Dabu Kěhàn (Ta-pu K’e-han) (?)(?)可汗.
14
) Yugu Şad:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 638-639.
Unvânı:
Çincede Yugu Shè (Yü-ku She) (?)(?)殺.
15
) Yĭmí Nizek Sìlìbì Kağan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 641-643. Çin’e yerleştirilen Gök Türklerin başına Táng (T’ang) 唐Sülâlesi’nce
getirilmiştir.
Adı:
Çincede Simo (Ssu-mo) 思摩.
Unvânı:
Çincede Yĭmí Níshú Sìlìbì Kěhàn (Yi-mi Ni-shu Ssu-li-pi K’e-han) 乙彌泥孰俟力苾可汗 ya da Yĭmí Níshú Qílìbì
Kěhàn (Yi-mi Ni-shu Ch’i-li-pi K’e-han) 乙彌泥孰俟利苾可汗. Soğdça Nîzek adının Çincedeki biçimi
Níshú’dur (Ni-shu) 泥熟. 俟 karakteri Sì (Ssu) ve Qí
(Ch’i) olarak okunmaktadır.
16
) Yĭzhù Çabış Kağan (âsî):
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 638/639-648/650.
Adı:
Çincede Hubo (Hu-po) 斛勃.
Unvanları:
Önce Çabış (Çavuş; Çincede Chēbí [Ch’e-pi] 車鼻) iken sonradan Çincede Yĭzhù Chēbí Kěhàn
(Yi-chu Ch’e-pi K’e-han) 乙注車鼻可汗
olarak geçen unvânı aldı.
17
) Āshǐnà Nizek Beg Kağan (âsî):
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 679-680.
Adı:
Soğdça-Türkçe Nizek Beg olabilir, Çincede Āshǐnà Níshúfú
(A-shih-na Ni-shu-fu) 阿史那泥熟匐.
Fú 匐genellikle Türkçe
Beg için kullanılmıştır.
18
) Āshǐnà Fúniàn Kağan (âsî):
Kağanlık
Yaptığı Yıl: 681.
Adı:
Çincede Āshǐnà Fúniàn (A-shih-na Fu-nien) 阿史那伏念.
19
) İltiriş Ḳaġan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 682-691.
Adı:
Türkçe Ḳutluġ,
Çincede Āshĭnà Gǔduōlù (A-shih-na Ku-tuo-lu) 阿史那骨咄祿.
Unvanları:
Türkçe Ḳutluġ
Ḳaġan
ve İltiriş Ḳaġan,
Çincede Gǔduōlù Kěhàn
(Ku-tuo-lu K’e-han)
骨咄祿可汗ve
Xié/Jiédiēlìshī Kěhàn (Hsieh/Chieh-tieh-li-shih K’e-han) 頡跌利施可汗.
20
) Ḳapġan
Ḳaġan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 691-716.
Kağanlıktan
önceki unvânı: Türkçe Bögü ya da Beg Çor olduğuna ilişkin görüşler vardır, ben
Beg Çor’u daha doğru buluyorum; Çincede Mòchuò (Mo-ch’o) 默啜.
Unvanları:
Türkçe Bögü Ḳaġan
ve Ḳapġan
Ḳaġan,
Çincede Mòchuò Kěhàn (Mo-ch’o K’e-han) 默啜可汗.
21
) İnel Ḳaġan:
Kağanlık
Yaptığı Yıl: 716.
Adı:
Türkçe Bögü olabilir, Çincede Fújù (Fu-chü) 匐俱.
Unvânı:
Türkçe İnel Ḳaġan
(bir görüşe göre İni İl-Ḳaġan, ancak ben şimdilik İnel görüşünü destekliyorum),
Çincede Yíniè Kěhàn (Yi-nieh K’e-han) 移涅可汗.
22
) Bilge Ḳaġan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 716-734.
Adı:
Çincede Mòjílián (Mo-chi-lien) 默棘連.
Unvânı:
Türkçe Bilge Ḳaġan,
Çincede Píjiā Kěhàn (P’i-chia K’e-han) 毗伽可汗.
23
) Yīrán Kağan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 734-740.
Unvânı:
Çince’de Yīrán Kěhàn (Yi-jan K’e-han) 伊然可汗.
24
) Teŋri Ḳaġan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 740-741.
Unvânı:
Türkçe Teŋri Ḳaġan,
Çincede Cheng/Dēnglì Kěhàn (Ch’eng/Teng-li K’e-han) 登利可汗.
25
) (Adı ve unvânı bilinmiyor; Bilge Ḳaġan'ın oğullarından biri)
26
) (Adı ve unvânı bilinmiyor; Bilge Ḳaġan'ın oğullarından biri)
27
) Ḳutluġ
Yabġu:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 741-742.
Unvânı:
Türkçe Ḳutluġ
Yabġu, Çincede Gǔduōlù Yèhù (Ku-tuo-lu Ye-hu) 骨咄祿葉護.
28
) Ozmış Ḳaġan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 742-744.
Kağanlıktan
Önceki Unvânı: Türkçe Ozmış Tigin.
Kağanlık
Unvânı: Türkçe Ozmış Ḳaġan (bunu Özmiş diye okuyanlar varsa da yazıtlarda
Ozmış olarak yazılmıştır), Çincede Wūsūmĭshī Kěhàn (Wu-su-mi-shih K’e-han) 烏蘇米施可汗.
29
) Báiméi Kağan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 744-745.
Unvânı:
Çincede Báiméi Kěhàn (Pai-mei K’e-han) 白眉可汗 (Ak Kaşlı Kağan) olduğuna göre Türkçede Aḳḳaş
Ḳaġan
olabilir ancak elimizde bunu kanıtlayacak yazılı bir belge bulunmamaktadır.
Batı
Kağanları:
1
) İstemi Yabġu (bağımsız değil):
Yabġuluk
Yaptığı Yıllar: 552-576.
Adı:
Türkçe yazıtlarda İstemi; Yunancada Silziboulos ΣΙΛΖΙΒΟΥΛΟΣ / Σιλζιβουλοσ,
Dizaboulos ΔΙΖΑΒΟΥΛΟΣ / Διζαβουλοσ, Stembis ΣΤΕΜΒΙΣ / Στεμβισ, Arapçada
Sincibû ﻮﺒﺠﻨﺴ ve Çince’de Shìdiănmì (Shih-tien-mi) 室點蜜 / Shìdìmĭ (Shih-ti-mi) 室帝米. Yaptığımız incelemeye
göre Ziboulos, Zaboulos, Cibû ve sonraki Tǒng Yabġu Kağan
için kullanılan Yunanca Ziebel, Ermenice
Cebu, Gürcüce Cibgu Türkçe Yabġu’ya denk gelmektedir. İstemi ve Stembis ise bu
adın Çince çevriyazısına daha yakın durmaktadır. İlk hece olan Sil/Di/Sin/Shì
Türkçe Sı sözcüğüne benzemektedir. Bu durumda, Gök Türk yazıtlarında İstemi Ḳaġan
olarak geçen bu kişinin gerçek unvânı Sı Yabġu olabilir mi? Kesin bir şey
söyleyemiyoruz.
Unvanları:
Türkçede İstemi Yabġu (yazıtlarda İstemi Ḳaġan), Çincede Shìdiănmì Yèhù
(Shih-tien-mi Ye-hu) 室點蜜葉護.
2
) Tarduş Yabġu/Ḳaġan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 576-603.
Adı:
Soğdçada Tardu, Yunancada Tardou Ταρδου, Çincede Dátóu (Ta-t’ou) 達頭olarak geçen bu ad, Türkçe
Tarduş olmalıdır.
Unvanları:
Türkçe Tarduş Yabġu/Ḳaġan ve Bilge Ḳaġan, Çincede Dátóu Kěhàn (Ta-t’ou
K’e-han) 達頭可汗
ve Bùjiā Kěhàn (Pu-chia K’e-han) 步迦可汗.
3
) Niri Ḳaġan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 603-611.
Adı:
Çincede Hésànà (He-sa-na) 曷薩那.
Unvânı:
Soğdçada P’y Nry X’γ’n, Çincede Níjuē Chŭluó Kěhàn (Ni-chüeh Ch’u-luo K’e-han) 泥撅處羅可汗.
4
) Shèguì Kağan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 611-618.
Unvânı:
Çincede Shèguì Kěhàn (She-kui K’e-han) 射匱可汗.
5
) Tǒng
Yabġu Kağan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 618-630.
Unvânı:
Çincede Tǒng
Yèhù Kěhàn
(T’ung Ye-hu K’e-han) 統野護可汗.
(Bundan
sonrakiler Táng [T’ang] 唐
Sülâlesi’ne bağlılar; iç savaş başlar)
6
) Baġatur Külüg İlteber Ḳaġan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 630.
Kağanlıktan
Önceki Unvanları: Çincede Mòhèduō (Mo-he-to) 莫賀咄 olan Türkçe Baġatur ve Yǎngsù Tèjìn (Yang-su T’e-chin) 鞅素特靳 (Tèjìn = Tigin).
Kağanlık
Unvânı: Çincede Mòhèduō Hòu Qūlì Sìpí Kěhàn (Mo-he-tuo Hou Ch'ü-li Ssu-p'i
K’e-han; Qūlì = Külüg [Ünlü], Ssu-p'i = İlteber) 莫賀咄候屈利俟毗可汗, Qūlì Sìpí Kěhàn (Ch'ü-li Ssu-p'i K'e-han;
Külüg İlteber Kagan) 屈利俟毗可汗
ya da Sì Qūlìsìpí Dūlù (Ssu Ch'ü-li-ssu-p'i Tu-lu) 俟屈利俟毗都陸.
7
) Yĭpí Işbara Sì Yabġu Kağan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 630-633.
Kağanlıktan
Önceki Unvânı: Çincede Xi/Tielì Tèjìn (Hsi/li T'e-chin) 咥利特靳.
Kağanlık
Unvânı: Çincede Yĭpí Bōluó Sì Yèhù Kěhàn (Yi-p'i Po-luo Ssu Ye-hu K’e-han) 乙毗鉢羅肆葉護可汗.
8
) Tarduş Ḳaġan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 633-634.
Adı:
Soğdça Nîzek, Çincede Níshú (Ni-shu) 泥孰.
Unvânı:
Çincede Duōluó Kěhàn (To-luo K’e-han) 咄羅可汗,
Türkçe Tarduş Ḳaġan
olabilir; Tūn’ālübá Xìlìpi Duōlù Kěhàn (T’un-a-lü-pa Hsi-li-pi To-lu K’e-han) 吞阿(?)拔系利(?)咄陸可汗.
9
) Işbara İltiriş Ḳaġan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 634-638.
Kağanlıktan
Önceki Unvânı: Türkçe Toŋa Şad, Çincede Tóng’é Shè (T’ung-e She) 同俄殺.
Kağanlık
Unvânı: Türkçe Işbara İltiriş Ḳaġan, Çincede Shābōluó Die/Xilìshī Kěhàn (Sha-po-luo
Tieh/Hsi-li-shih K’e-han) 沙鉢羅咥利失可汗.
(İç
Savaş, kağanlık ikiye ayrılır)
10
) Yĭpí Tarduş Kağan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 638-642.
Kağanlıktan
Önceki Unvânı: Çincede Yugu Shè (Yü-ku She) (?)(?)殺.
Kağanlık
Unvânı: Türkçe Tarduş Ḳaġan, Çincede Yĭpí Duōlù Kěhàn (Yi-p’i To-lu K’e-han) 乙毗咄陸可汗.
11
) Yiqulishi Yĭpí Kağan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 639-640.
Unvânı:
Çince’de Yiqulishi Yĭpí Kěhàn (Yi-ch’ü-li-shih Yi-p’i K’e-han) (?)(?)(?)(?)乙毗可汗.
12
) Baġatur Yĭpí Yabġu Kağan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 640-641.
Unvânı:
Çincede Mòhèduō Yĭpí Yèhù [Mo-he-to Yi-p’i Ye-hu] 莫賀咄乙毗葉護.
13
) Yĭpí Işbara Kağan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 641-642.
Kağanlıktan
Önceki Unvânı: Çincede Biheduo Yèhù (Pi-he-to Ye-hu) (?)(?)(?)葉護.
Kağanlık
Unvânı: Çincede Yĭpí Shābōluó Kěhàn (Yi-p’i Sha-po-luo K’e-han) 乙毗沙鉢羅可汗.
14
) Yĭpí Shèguì Kağan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 642-649.
Unvânı:
Çincede Yĭpí Shèguì Kěhàn (Yi-p’i She-kui K’e-han) 乙毗射匱可汗.
15
) Işbara Ḳaġan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 651-656.
Adı:
Çincede Āshǐnà Hèlǔ
(A-shih-na He-lu) 阿史那賀魯.
Unvânı:
Türkçe Işbara Ḳaġan,
Çincede Shābōluó Kěhàn (Sha-po-luo K’e-han) 沙鉢羅可汗.
16
) Xīngxīwáng Kağan ve Jìwǎngjué
Kağan: Táng (T’ang)
唐 Sülâlesi’nin
atadığı kukla kağanlar. Aralarında iç savaş yaşanmıştır.
Kağanlık
Yaptıkları Yıllar: 651-667.
Adları:
Xīngxīwáng Kağan’ın adı Çincede Āshǐnà Míshe (A-shih-na Mi-she) 阿史那彌射, Jìwǎngjué Kağan’ın adı ise Çincede Āshǐnà Bùzhēn (A-shih-na Pu-chen) 阿史那步真.
Unvanları:
Āshǐnà Míshe’nın
unvânı Çince Xīngxīwáng Kěhàn
(Hsing-hsi-wang K’e-han)
興昔亡可汗,
Āshǐnà Bùzhēn’ın
unvânı ise Çince Jìwǎngjué Kěhàn (Chi-wang-chüeh K’e-han) 繼往絕可汗.
17
) Āshǐnà Yuánqìng ve Jiézhōng
Shìzhŭ
Kağan:
Kağanlık
Yaptıkları Yıllar: 667-692.
Adları:
Yuánqìng'in adı Çincede Āshǐnà
Yuánqìng
(A-shih-na Yüan-ch’ing) 阿史那元慶, Jiézhōng'un adı Çincede Buli Húsèluó
(Pu-li Hu-se-lo; Buli = Türkçe Böri [Kurt]) (?)(?)斛瑟羅.
Unvanları:
Húsèluó’nun unvânı Çincede Jiézhōng Shìzhŭ Kěhàn (Chieh-chung Shih-chu K’e-han)
竭忠事主可汗.
18
) I. On Oḳ Ḳaġan
(âsî):
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 677-679.
Adı:
Çincede Tuizi (T’ui-tzu) 俀子.
Unvânı:
Türkçe On Ok Ḳaġan
ve Çincede Shíxìng Kěhàn (Shih-hsing K’e-han, “On Boyun Kağanı”) 十姓可汗.
19
) II. On Oḳ Ḳaġan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 704-716.
Adı:
Çincede Āshǐnà Huáidào (A-shih-na Huai-tao) 阿史那懷道.
Unvânı:
Türkçe On Oḳ Ḳaġan
ve Çincede Shíxìng Kěhàn (Shih-hsing K’e-han) 十姓可汗.
20
) Āshǐnà Xiàn:
Kendisi kağanlık unvânı
almadığı hâlde On Oklar’ı yönetmek için Çin
tarafından gönderilmiştir.
Görev
Yaptığı Yıllar: 705-717.
Adı:
Çincede Āshǐnà Xiàn
(A-shih-na Hsien) 阿史那獻.
21
) III. On Oḳ Ḳaġan:
Kağanlık
Yaptığı Yıllar: 739.
Adı:
Çincede Āshǐnà Xīn
(A-shih-na Hsin) 阿史那昕.
Unvânı:
Türkçe On Oḳ Ḳaġan
ve Çincede Shíxìng Kěhàn (Shih-hsing K’e-han) 十姓可汗.
Kayıtlı
Türük
Oguz begleri bodun eşid: üze teŋri basmasar asra yir telinmeser Türük Bodun
iliŋin törügün kim artatı utaçı erti? Türük Bodun ertin, ökün!
.
Ziyaretiniz için teşekkürler..